خودروهای فرسوده با سهم بالا در آلودگی هوا و مصرف سوخت، همچنان به یک چالش جدی شهری بدل شده‌اند؛ روند اسقاط طبق برنامه هنوز کامل اجرا نمی‌شود.
براساس اطلاعات موجود، وسایل نقلیه با سهم ۶۵ درصدی مهم‌ترین عامل تولید ذرات معلق کمتر از ۲.۵ میکرون در شهرهای بزرگ کشور به ویژه در فصول سرد محسوب می‌شوند. این معضل در سال‌های اخیر زندگی شهروندان را تحت تاثیر قرار داده و به یکی از مشکلات اصلی کلانشهرها تبدیل شده است. این خودروها علاوه بر آلودگی فراوان، فناوری قدیمی و مصرف بالای سوخت دارند؛ بطوری که مصرف سوخت آن‌ها برای هر ۱۰۰ کیلومتر، حتی بیش از ۱۰ لیتر بنزین برآورد شده و با احتراق ناقص سوخت، به طور مستقیم آلاینده‌ها را وارد هوای شهری می‌کنند.
بر همین اساس در قانون هوای پاک مصوب شد که هر سال ۵۰۰ هزار دستگاه خودرو فرسوده از رده خارج شوند و تولید خودروهای برقی و برقی-بنزینی به منظور بهبود وضعیت زیست‌محیطی در دستور کار قرار گیرد. این موضوع همچنین در برنامه هفتم توسعه نیز مورد تاکید قرار گرفته است.
آمارها نشان می‌دهد از سال ۱۳۸۶ که طرح اسقاط خودرو آغاز شده، تنها دو میلیون و ۵۶۰ هزار دستگاه خودرو اسقاط شده‌اند. روند اسقاط طی سال‌ها با نوساناتی روبرو بوده و در فاصله سال‌های ۱۳۹۷ تا ۱۴۰۲ میزان اسقاط خودروها به کمتر از ۲۰۰ هزار دستگاه رسید. بالاترین میزان اسقاط در سال ۱۳۹۳ با ۳۲۰ هزار و ۱۹ دستگاه و در سال ۱۴۰۳ با ۳۴۹ هزار و ۳۵۶ دستگاه به ثبت رسیده و رکورد بیشترین اسقاط سالانه مربوط به سال ۱۴۰۳ است.
طبق آمار جدید پلیس راهور، اکنون در کشور ۴۱ میلیون و ۲۰۶ هزار و ۱۴۸ وسیله نقلیه در حال تردد هستند که بیشترین آن‌ها متعلق به خودروهای سواری با ۲۲ میلیون و ۴۶۵ هزار دستگاه و پس از آن موتورسیکلت‌ها با ۱۳ میلیون و ۶۶۴ هزار دستگاه است. استان‌های تهران، اصفهان، خراسان رضوی، فارس و آذربایجان شرقی بالاترین آمار تردد را دارند و حدود ۵۰ درصد خودروهای فرسوده فعال هم در همین استان‌ها حضور دارند؛ همین عامل موجب تشدید آلودگی هوای این شهرها شده است.
بررسی‌ها نشان می‌دهد حدود نیمی از خودروهای فعال یعنی نزدیک به ۲۲ میلیون و ۱۰۲ هزار دستگاه در کشور فرسوده‌اند. از این میزان، ۷ میلیون و ۵۵۲ هزار و ۷۳۰ دستگاه خودرو سواری و ۱۱ میلیون و ۴۰۰ هزار دستگاه موتورسیکلت است.
هرچند هدف اسقاط سالانه ۵۰۰ هزار دستگاه در برنامه توسعه تعیین شده، اما در سال گذشته تعداد اسقاط به ۳۴۹ هزار دستگاه رسیده است و از ابتدای امسال تاکنون نیز ۱۴۵ هزار دستگاه از رده خارج شده‌اند. بیشترین سهم اسقاط‌های امسال مربوط به خودروهای سواری با ۱۲۰ هزار و ۵۱۵ دستگاه و پس از آن وانت با ۹ هزار و ۶۴۴، تاکسی با پنج هزار و ۲۱۹ و کامیونت با چهار هزار و ۸۷۴ دستگاه بوده است. دیگر اسقاط‌ها مربوط به کامیون کشنده، کامیون، مینی‌بوس، اتوبوس، ون و آمبولانس است.
طبق اعلام ستاد نوسازی ناوگان حمل و نقل، اسقاط ۵۰۰ هزار دستگاه خودرو طی ۲۰ ماه گذشته موجب کاهش ۱۰ درصدی آلایندگی، صرفه‌جویی یک و نیم میلیارد لیتری بنزین و بازیافت متوسط ۶۰۰ کیلو گرم انواع مواد با ارزش شده است. علاوه بر این، برای اولین بار فرآیند اسقاط و نوسازی موتورسیکلت‌های فرسوده نیز آغاز شده و تأییدیه اسقاط ۹ هزار دستگاه از پلیس راهداری اخذ گردیده که تاثیر قابل توجهی در کاهش آلودگی خواهد داشت.
وزارت صنعت، معدن و تجارت تلاش دارد با ایجاد سامانه‌های برخط و ارتباط با ۲۲ نهاد مرتبط، و همچنین اختصاص بخشی از طرح‌های فروش خودروسازان به خودروهای فرسوده، جامعه را به اسقاط این وسایل تشویق کند. انتظار می‌رود با توجه به هزینه بالای جایگزینی، تسهیلات مناسبی نیز به متقاضیان ارائه شود تا امکان خرید خودرو نو را داشته باشند.
در خصوص میزان مصرف سوخت و آلایندگی، مسئول ستاد نوسازی ناوگان اعلام کرده سالانه حدود ۸.۳ میلیارد لیتر بنزین توسط خودروهای فرسوده سواری و وانت مصرف می‌شود و سه میلیارد و ۲۰۰ میلیون لیتر از این میزان مازاد بر مصرف استاندارد است. جایگزینی این خودروها می‌تواند صرفه قابل توجهی در مصرف بنزین ایجاد کرده و با سرمایه‌گذاری حاصل از صرفه‌جویی سوخت، هم ناترازی بنزین تا ۷۰ درصد کاهش یابد و هم روند نوسازی ناوگان سرعت گیرد.
بر اساس ماده ۱۰ قانون ساماندهی صنعت خودرو مصوب ۱۴۰۰، تردد و حمل‌ونقل وسایل نقلیه موتوری پس از رسیدن به سن فرسودگی در کلانشهرها ممنوع است. مطابق تبصره این ماده، دولت باید ساز و کار و تسهیلات لازم برای جایگزینی خودروهای فرسوده با خودروهای نو را از محل صرفه‌جویی ناشی از مدیریت مصرف سوخت فراهم کند. همچنین خودروسازان و موتورسیکلت‌سازان موظف‌اند به ازای تولید هر چهار دستگاه خودرو یا موتورسیکلت، گواهی اسقاط معادل دریافت کنند و شماره‌گذاری خودروها منوط به ارائه گواهی اسقاط معادل ۲۵ درصد تولید ماهانه است.
واردکنندگان خودرو و موتورسیکلت نیز ملزم‌اند به ازای هر وسیله وارداتی، با توجه به میزان مصرف و نوع سوخت، علاوه بر عوارض گمرکی، گواهی اسقاط معادل هم دریافت نمایند. این الزام در آیین‌نامه اجرایی واردات خودرو نیز تاکید شده است و شماره‌گذاری خودروهای وارداتی به ارائه این گواهی وابسته شده است.
گزارش‌ها نشان می‌دهد علی‌رغم این تصریحات قانونی، اجرای کامل آن همچنان با چالش‌هایی روبرو است و انتظار می‌رود با نظارت دقیق‌تر به ویژه در حوزه تولید و واردات، فرآیند اسقاط خودروهای فرسوده با سرعت بیشتری پیش برود.
